توسعه گردشگری شهری پایدار

در سال­های گذشته، رشد اقتصادی شهرها از طریق صنایع تولیدی حاصل می­شد. در اواخر قرن بیستم، صنایع تولیدی به تدریج اهمیت خود را به عنوان ابزار اصلی رشد شهرها، از دست دادند و به تدریج بخش خدمات به عنوان موتور محرّک اقتصادی شهرها شناخته شد. در چنین شرایطی، گردشگری به عنوان گزینه­ ای مناسب برای توسعه­ی شهرها شناخته شد، زیرا شهرها به طور بالقوه، دارای بسیاری از جاذبه­ ها مانند بناهای تاریخی، میراث فرهنگی، رویدادها و ... می­باشند. حتّی محروم­ ترین شهرها نیز به دلیل برخورداری از میراث تاریخی و فرهنگی می­توانند در رقابت میان مقصدهای گردشگری شهری شرکت کنند .

لا (1993) چهار عامل مؤثر در توسعه­ ی گردشگری به عنوان یک بخش خدماتی در شهرها را این طور ذکر می­کند:

1. افول صنایع تولیدی
2. نیاز به ایجاد فعالیت­ های اقتصادی جدید و مقابله با بیکاری
3. شناخت اهمیت گردشگری به عنوان یک صنعت در حال رشد
4. نقش توسعه­ ی گردشگری در بازسازی و احیای مناطق شهری

نیری (2006) دو عامل دیگر را نیز به عوامل فوق اضافه کرده است:

1. جهانی شدن سریع
2. جایگاه ویژه ی شهرها در انباشت سرمایه

منظور از گردشگری شهری، فعالیت­های گردشگری در محیط­ های شهری است. هنگامی که شهرها به عنوان مقصدهای گردشگری توسعه می­یابند، پیچیدگی محیط­ های شهری، آن­ها را از سایر مقصد ها (روستاها، تفرجگاه­ ها، سواحل و ...) متمایز می­سازد. بولدینگ نظریه­ پرداز آمریکایی شهرها را به عنوان پیچیده­ ترین سطح سیستم­ ها بعد از سیستم­ های ذهنی می­داند. شهر به عنوان واقعیتی جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی و جامعه­ شناختی در هر دوره­ ای از رشد و تحوّل خود از هر کدام از این عوامل تأثیر پذیرفته و بر هر کدام از آن­ها تأثیر گذاشته است. پیچیدگی هر یک از این عوامل خود موجد پیچیدگی شهر به عنوان تبلور فضایی آن­ها بوده است.

در صورت برنامه­ ریزی و توسعه­ ی از پیش اندیشیده شده، گردشگری می­تواند منافع مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی را ایجاد و سهم قابل توجهی را در توسعه­ ی ملی ایفا نماید. رشد شتابان گردشگری طی دهه­ های گذشته و آینده­ نگری­های مبتنی بر آن، همراه با تأکیدی که کارشناسان کشورهای رو به رشد بر تقویت و پشتیبانی این فعالیت در جهت اهداف توسعه­  پایدار در این ممالک روا می­دارند، مفهوم تازه­ای را تحت عنوان توسعه ­ی پایدار گردشگری مطرح کرده است.

توسعه­ گردشگری پایدار عبارت است از گسترش این صنعت و جذب گردشگر به کشور با استفاده از منابع موجود به گون ه­ای که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و همچنین انتظارات گردشگران، بتوان وحدت و یکپارچگی، هویت فرهنگی و سلامتی محیط زیست، رشد اقتصادی و رفاه مردم و میهمانان آن­ها را به گونه­ ای متوازن و پیوسته تأمین کرد. گردشگری شهری پایدار در طرح اروپایی "اداره­ گردشگری شهری پایدار"، به عنوان "یک استراتژی توسعه­ کل نگر، منصفانه و آینده نگر" تعریف شده است. هدف اصلی گردشگری پایدار ارائه­ روش­های منطقی در بهره­ برداری از منابع طبیعی و انسانی و ممانعت از به کار گیری غیر منطقی این منابع است.

به منظور پایداری شهر و کارکرد گردشگری آن، سرمایه­ های اجتماعی، فیزیکی و فرهنگی مقصد را باید به گونه­ای پایدار برای توسعه­ گردشگری شهری مورد استفاده قرار داد. منظور از گردشگری شهری پایدار، حفظ ویژگی­ ها و خصایص جامعه­ محلّی و حفاظت و ارتقای ابعاد مختلف محیط شهری (محیط انسان ساخت، طبیعی و فرهنگی) می­باشد.

انجمن گردشگری سبز،که در تورنتوی کانادا فعالیت می­کند، "گردشگری شهری پایدار" را دارای چهار ویژگی می­داند: مسئولیت زیست­ محیطی، احیای اقتصاد محلّی، توجه و حساسیت فرهنگی و غنای تجربه. منظور از مسئولیت زیست­ محیطی، حفظ، ارتقا و بهبود کیفیت محیط طبیعی و فیزیکی به منظور پایداری بلندمدّت اکوسیستم­ های منطقه است. احیای اقتصاد محلّی به حمایت و پشتیبانی از اقتصاد و کسب و کار جوامع محلّی اشاره دارد. منظور از حساسیت فرهنگی، استمرار و بقای فرهنگ­های محلّی و احترام به فرهنگ­ های مختلف و تنوّع فرهنگی است. غنای تجربه­ گردشگری شهری نیز به فراهم آوردن یک تجربه­ رضایت­بخش برای گردشگران از طریق مشارکت فعّال و ارزشمند در محیط طبیعی، اجتماعی و فرهنگی مقصد اشاره دارد.

لا با نگاهی متفاوت، بر سه جنبه­ی دیگر از گردشگری پایدار شهری تأکید می­کند: ظرفیت بارگذاری؛ حفاظت از میراث تاریخی؛ و مقابله با آلودگی هوا. مفهوم ظرفیت بارگذاری در مقصدهای شهری را می­توان از طریق اثرات منفی ناشی از حضور و استفاده­ انبوهی از گردشگران از محصولات مختلف شهری توضیح داد. با افزایش هزینه­ های ناشی از حضور تعداد زیادی از گردشگران در یک شهر، منافع اقتصادی گردشگری کاهش می­یابد، از کیفیت تجربه­ گردشگر کاسته شده و محیط انسان­ ساخت شهرها دچار فرسودگی می­شود. دومین جنبه­ مورد توجه لا، در گردشگری شهری پایدار، حفاظت از میراث تاریخی از طریق حفظ، بازسازی و به کارگیری مجدّد بناهای قدیمی است. به عقیده­ او، اگر بناهای قدیمی شهرها در صنعت گردشگری به درستی به کارگرفته شوند، نه تنها حفظ و بازسازی این بناها تضمین می­شود، بلکه بر غنای محیط انسان­ ساخت شهر نیز افزوده خواهد شد. وی برای کاهش آلودگی هوای ناشی از رشد گردشگری در شهرهای بزرگ، توسعه­ سیستم حمل و نقل عمومی و ایجاد و گسترش پیاده راه ها را پیشنهاد می­کند.

تلاش برای توسعه­ی گردشگری پایدار در شهرها، آسیب­ های محیط طبیعی و انسان­ ساخت را به حداقل می­رساند، میراث اجتماعی و فرهنگی را حفظ می­کند، منافع اقتصادی حاصل از توسعه­ گردشگری را حداکثر ساخته و کیفیت زندگی ساکنین و تجربه­ گردشگران را بهبود می­بخشد.

پاسکلیوا-شاپیرا اهداف گردشگری پایدار شهری را این گونه بر می­ شمارد: حفظ میراث فیزیکی شهرها؛ تقویت توانایی­ های فرهنگی و اجتماعی جوامع بومی؛ توسعه­ بلند مدّت؛ ایجاد فرصت­های شغلی مناسب؛ برقراری تعادل میان منافع ساکنین شهرها و گردشگران. توسعه­ گردشگری شهری باید برای ساکنین محلّی، صنعت گردشگری محلّی، گردشگران و سایر ذی­نفعان مفید باشد و به عنوان بخش لاینفک استراتژی­های توسعه­ی شهری و توسعه­ پایدار محسوب شود.

نخستین شرط موفقیت هر شهر در توسعه­ گردشگری، وجود زیرساخت­ های مناسب شهری، یکپارچگی همه­ سازمان­های ذیربط و مدیریت عاقلانه و مدبرانه در عرصه­ های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. از طرف دیگر تنسیق و آمایش جاذبه­ های شهر، استفاده­ی پایدار از منابع گردشگری، ایجاد امکانات و تسهیلاتی که دسترسی به جاذبه­ ها را تسهیل کند، رضایت خاطر بازدیدکنندگان و کنترل محلی دومین شرط لازم در توسعه­ گردشگری است.